Zachowek a testament, dziedziczenie ustawowe i darowizna

Zachowek a testament, czyli typowy przykład, kiedy przysługuje roszczenie o zachowek.

Zachowek to określona kwota pieniędzy. Mogą ich żądać najbliżsi członkowie rodziny zmarłego, który postanowił, że nie przekaże im majątku spadkowego. Typowy przykład sytuacji, w której przysługuje zachowek pojawia się w sytuacji sporządzony przez spadkodawcę testament pomija małżonka, zstępnych (np. dziecko lub wnuka), a w niektórych przypadkach również rodzica. Osoby te mogą ubiegać się o zachowek, jeśli  zostały pominięci w testamencie i w efekcie nie dostali nic.

Jako adwokat, który od 15 lat prowadzi sprawy spadkowe, mogę powiedzieć, że to całkiem sporo pieniędzy, bo co do zasady ich wysokość wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który otrzymałaby dana osoba, gdyby została powołana do spadku (2/3 jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy). Prawo do wyższego zachowku w wysokości 2/3 udziału mają także osoby nieletnie w chwili śmierci spadkodawcy.

Jeżeli interesują Cię szczegółowe zasady, które pozwolą Ci na prawidłowe obliczenie wysokości zachowku, zachęcam Cię do rzucenia okiem na inny artykuł: Jak obliczyć zachowek. Znajdziesz tam sposoby ustalenia czystej wartości spadku stanowiącej podstawę do obliczenia zachowku i wiele praktycznych przykładów. Jestem przekonany, że dzięki informacjom tam zawartym bez problemu ustalisz ile wynosi zachowek, którego możesz żądać.

Polecam Ci także inne moje artykuły:

• Czym jest zachowek
• Komu przysługuje zachowek
• Jak uniknąć płacenia zachowku
• Pozbawienie prawa do zachowku
• Jak obniżyć wysokość zachowku

Nie byłbym jednak specjalistą od prawa spadkowego, gdybym na swoim blogu opisywał tylko typowe sytuacje. Musisz wiedzieć, że mało kto jest świadomy, że zachowek może należeć się również wtedy, gdy testament w ogóle nie został sporządzony, czyli przy dziedziczeniu ustawowym. Fachowo mówimy wówczas o możliwości żądania zapłaty kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku.

Poniżej wszystko, co chciałbyś wiedzieć o tym jak uzyskać pieniądze ze spadku. Pewnie nie wstydziłbyś się zapytać, ale do głowy Ci nie przyszło, że tak można.

Zachowek a dziedziczenie ustawowe, czyli kiedy spadkodawca próbował ukryć spadek i uniemożliwić wypłatę zachowku

Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy spadkodawca za życia obdarował innych swoim majątkiem tak, że po śmierci nic już do podziału nie zostało (albo zostało, ale mniej niż powinno).

Sztandarowym przykładem jest sytuacja, gdy rodzic zapisuje nieruchomość temu dziecku, które mieszka z nim na co dzień w darowanej nieruchomości. Rodzic często nie zdaje sobie sprawy z tego typu działanie nie zamyka możliwości dochodzenia zachowku innym dzieciom. Jedynie wydziedziczenie pozostałych potomków jest sposobem na pozbawienie ich prawa do zachowku. Nie jest to jednak takie proste, bo aby dokonać wydziedziczenia musi zaistnieć jeden z trzech warunków szczegółowo opisanych w przepisach prawa. Dopiero wtedy spadkodawca może sporządzić testament bez prawa do zachowku dla osób wydziedziczonych. Więcej o tym jak spisać testament bez prawa do zachowku przeczytasz tutaj: Wydziedziczenie – Co Warto Wiedzieć?

Z tego wynika, że zachowek niejako jest obowiązkowy i jeśli nie zaistnieją określone okoliczności, spadkodawca nie może arbitralnie pozbawić tego prawa najbliższych krewnych.

Czy można uniknąć płacenia zachowku wyłączając darowiznę ze schedy spadkowej?

Panuje błędne przekonanie, że zawarcie w akcie darowizny zapisu o jej niezaliczaniu na schedę spadkową, chroni obdarowanego przed obowiązkiem zapłaty zachowku. Nic bardziej mylnego. Taki zapis ma znaczenie tylko przy dziale spadku, ale w żaden sposób nie wpływa na roszczenia z tytułu zachowku. Wyłączenie określonej rzeczy lub prawa ze schedy spadkowej, skutkuje tym, że obdarowany w wyniku dziedziczenia może otrzymać swój udział w spadku na takich samych zasadach jak inni spadkobiercy.

Przykład:

Elżbieta została obdarowana przez ojca mieszkaniem o wartości 250.000 złotych. Ojciec zmarł, pozostawiając po sobie żonę i dwie córki, w tym Elżbietę. W skład spadku wchodzą oszczędności 300.000 zł. Jeśli mieszkanie dla Elżbiety podlegałaby zaliczeniu na schedę spadkową, to kobieta w wyniku działu spadku nie otrzymałaby nic. Jeśli mieszkanie nie podlega zaliczeniu na schedę, wówczas 300.000 złotych podlega podziałowi między 3 spadkobierczynie – po 100.000 złotych każda.

Więcej o tym przeczytasz tutaj: Scheda spadkowa

Co zatem zrobić, by siostra, której rodzice darowali dom, nie musiała spłacać np. brata, którego rodzice nie chcą wspierać finansowo? Coraz częściej w takiej sytuacji rodzic decyduje się na zawarcie z dzieckiem, któremu chce się przekazać nieruchomość umowy dożywocia. W telegraficznym skrócie umowa o dożywocie polega na tym, że właściciel nieruchomości przenosi jej własność na inną osobę, która w zamian za to, jest zobowiązana zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie i opiekę. Dożywocie nie podlega zaliczeniu na zachowek. Dlatego że jest to umowa wzajemna i odpłatna (czyli obie strony umowy muszą coś otrzymać i dać coś w zamian). Umowę dożywocia sporządza się u notariusza.

Innym skutecznym sposobem zablokowania wypłaty zachowku jest zawarcie przez spadkodawcę z osobą, której należy się zachowek umowy notarialnej o zrzeczenie się zachowku.

Ile wynosi zachowek – czyli zaliczenie darowizn a wysokość zachowku

Ustalając wysokość zachowku najpierw należy określić tzw. substrat zachowku, czyli wskazać od jakiej kwoty będziemy liczyć zachowek.

Substrat zachowku nie jest równoznaczny z majątkiem spadkodawcy w chwili jego śmierci. Może być tak, że spadkodawca umierając niewiele po sobie pozostawił, choć w ciągu całego swojego życia dorobił się fortuny. Określając substrat zachowku niejako dokonujemy bilansu osiągnięć finansowych spadkodawcy i uwzględniamy składniki, które zmarły rozdysponował. Posługując się językiem prawniczym powiemy, że substrat zachowku to wartość czysta spadku powiększona o niektóre darowizny i zapisy windykacyjne.

Przykład:

W 1991 roku Paweł dostał od ojca znaczną sumę pieniędzy. Paweł miał pomysł na rozkręcenie biznesu, jednak źle zainwestował pieniądze i ostatecznie został z niczym. W 2021 roku zmarł ojciec Pawła, który drugiej żonie i córkom z drugiego małżeństwa zostawił cały majątek. W ostatecznym rozrachunku, po dokonaniu waloryzacji, może się okazać, że darowizna, którą dostał Paweł czterdzieści lat temu, w całości zaspokaja jego roszczenie o zachowek. Bez znaczenia pozostaje fakt, że Paweł roztrwonił pieniądze.

Jak obliczyć zachowek – czyli jakich darowizn nie dolicza się przy obliczaniu zachowku?

1. Tych, które zostały dokonane 10 lat wstecz, licząc od dnia śmierci spadkodawcy o ile zostały dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

2. Tych, które były drobne – czyli zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych np. prezentów ślubnych, niewielkiej pomocy finansowej itp.

Przykład: Mirosław darował swoim siostrzenicom w dniu ich narodzin złoty medalik wysadzany brylantami o znacznej wartości. W chwili jego śmierci starsza dziewczynka miała 11 lat, młodsza 9, a ich mama żyła. Mirosław był nałogowym hazardzistą i krótko przed śmiercią roztrwonił swój majątek. Żona Mirosława nie otrzymała w spadku nic. Przysługuje jej zachowek od młodszej z dziewcząt. Dlatego że jej prezent, jako dokonana na 9 lat przed śmiercią Mirosława jest doliczana do spadku (z pewnością nie był to drobny i zwyczajowo przyjęty upominek).

Istnieją też sytuacje, gdy dla jednej z osób przy obliczaniu wartości zachowku będziemy doliczać do wartości spadku jakąś darowiznę. A dla innej nie. I tak na przykład przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu (czyli syna, córki ewentualnie wnuka/prawnuka) nie uwzględnia się darowizn, które spadkodawca uczynił zanim miał dzieci. I podobnie przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się przysporzeń, które spadkodawca uczynił przed zawarciem małżeństwa.

Przykład:

Bartłomiej w 2016 roku darował swojej kochance domek letniskowy o wartości 150.000 złotych. W 2018 roku ze związku małżeńskiego urodziło mu się dziecko. W 2020 roku zmarł, pozostawiając po sobie testament, w którym całość majątku o wartości 180.000 zł pozostawił kochance.

Licząc zachowek dla dziecka Bartłomieja, potraktujemy przekazanie domku letniskowego tak, jakby nigdy nie miało ono miejsca. Natomiast licząc zachowek dla żony Bartłomieja do wartości czynnej spadku (180.000 zł) dodamy wartość domku (150.000 zł – przy założeniu, że przez te kilka lat wartość nieruchomości nie uległa zmianie).

Zapis windykacyjny a możliwość żądania zapłaty zachowku

Zapis windykacyjny w przepisach kodeksu cywilnego traktuje się bardzo podobnie jak darowiznę.

Mamy z nim do czynienia, gdy spadkodawca w testamencie notarialnym przekazał na wypadek śmierci konkretny składnik swojego majątku określonej osobie. Tytułem wyjaśnienia należy dodać, że w testamencie własnoręcznym, który nie ma formy aktu notarialnego nie można skutecznie rozporządzać konkretnymi składnikami swojego majątku.

Jak ustalić wartość darowizny i wartość zapisu windykacyjnego doliczanych do zachowku?

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W przypadku zapisu windykacyjnego sprawa ma się trochę inaczej – miarodajny jest stan z chwili otwarcia spadku (czyli z chwili śmierci spadkodawcy), a według cen z chwili ustalania zachowku.

Przykład:

Jan darował swojej najstarszej córce w 2006 roku działkę budowlaną. Wówczas jej wartość wynosiła 50.000 złotych. W następnych latach ceny nieruchomości poszły w górę. Córka na działce postawiła dom jednorodzinny. Prywatny rzeczoznawca wycenił wartość działki wraz z domem na 700.000 zł. W 2021 Jan zmarł. Okazało się, że w  testamencie dokonał na rzecz najmłodszej córki zapisu windykacyjnego, przekazując jej obraz Malczewskiego. Środkowa córka Jana nie otrzymała po ojcu nic i domaga się od sióstr zachowku. Żeby ustalić wartość działki na potrzeby zachowku, przyjmuje się stan z 2006 roku ? czyli wycena będzie dotyczyć działki budowlanej, niezabudowanej. Biegły zbada ile taka działka byłaby warta w 2021 roku i na tej podstawie będzie określana wartość zachowku. Wyceniając obraz, biegły rzeczoznawca weźmie pod uwagę jego kondycję z dnia śmierci Jana. A następnie sporządzi jego wycenę aktualną na czas procesu o zachowek.

W praktyce w toku procesu o zachowek stan np. podarowanego mieszkania określa się na podstawie zeznań świadków, natomiast, by ustalić jego cenę sąd prawie zawsze powołuje biegłego danej specjalności.

Przeczytaj również: Pozew o zachowek

Przedawnienie zachowku – jak długo można ubiegać się o zachowek.

Osoba uprawniona do zachowku może dochodzić wypłaty zachowku tylko w ściśle określonym terminie.  Roszczenia o zachowek oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się po upływie 5 lat od ogłoszenia testamentu. Natomiast roszczenia o uzupełnienie zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy darowizn lub zawartych w testamencie zapisów windykacyjnych przedawniają się z upływem 5 lat, ale od momentu otwarcia spadku