Zachowek a testament. Z zachowkiem najczęściej mamy do czynienia, gdy ktoś z najbliższych krewnych spadkodawcy (małżonek, dziecko, wnuk, prawnuk lub w niektórych przypadkach rodzice) zostali pominięci w testamencie i w efekcie nie dostali nic. Ale mało kto wie, że zachowek może należeć się również wtedy, gdy testament w ogóle nie został sporządzony.
Poniżej wszystko, co chciałbyś wiedzieć o darowiznach i zachowku. Pewnie nie wstydziłbyś się zapytać, ale do głowy Ci nie przyszło, że tak można.
Kiedy nie ma testamentu, ale należy się zachowek?
Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy spadkodawca za życia w drodze darowizny rozporządził swoim majątkiem tak, że po śmierci nic już do podziału nie zostało.
Sztandarowym przykładem jest sytuacja, gdy rodzic zapisuje w darowiźnie nieruchomość temu dziecku, które mieszka z nim na co dzień w darowanej nieruchomości. Rodzic często nie zdaje sobie sprawy z tego, że samo poczynienie darowizny na rzecz jednego dziecka nie zamyka możliwości dochodzenia zachowku innym dzieciom. Jedynie wydziedziczenie pozostałych potomków jest sposobem na pozbawienie ich prawa do zachowku. Nie jest to jednak takie proste, bo aby dokonać wydziedziczenia musi zaistnieć jedna z trzech przesłanek. Więcej o wydziedziczeniu przeczytasz tutaj: Wydziedziczenie – Co Warto Wiedzieć?
Z tego wynika, że zachowek niejako jest obowiązkowy i jeśli nie zaistnieją określone okoliczności, spadkodawca nie może arbitralnie pozbawić tego prawa najbliższych krewnych.
Czy jest możliwe wyłączenie darowizny z zachowku?
Panuje błędne przekonanie, że zawarcie w akcie darowizny zapisu o jej niezaliczaniu na schedę spadkową, chroni obdarowanego przed obowiązkiem zapłaty zachowku. Nic bardziej mylnego. Taki zapis ma znaczenie tylko przy dziale spadku, ale w żaden sposób nie wpływa na zachowek. Niezaliczanie darowizny na schedę spadkową, skutkuje tym, że obdarowany w wyniku dziedziczenia może otrzymać swój udział w spadku na takich samych zasadach jak inni spadkobiercy ? tak jakby darowizny nie było.
Przykład:
Elżbieta otrzymała w darowiźnie od ojca mieszkanie o wartości 250.000 złotych. Ojciec zmarł, pozostawiając po sobie żonę i dwie córki, w tym Elżbietę. W skład spadku wchodzą oszczędności 300.000 zł. Jeśli darowizna dla Elżbiety podlegałaby zaliczeniu na schedę spadkową, to kobieta w wyniku działu spadku nie otrzymałaby nic. Jeśli darowizna nie podlega zaliczeniu na schedę, wówczas 300.000 złotych podlega podziałowi między 3 spadkobierczynie – po 100.000 złotych każda.
Co zatem zrobić, by siostra, której rodzice darowali dom, nie musiała spłacać np. brata, którego rodzice nie chcą wspierać finansowo? Coraz częściej w takiej sytuacji rodzic decyduje się na zawarcie z dzieckiem, któremu chce się przekazać nieruchomość umowy dożywocia. W telegraficznym skrócie umowa o dożywocie polega na tym, że właściciel nieruchomości przenosi jej własność na inną osobę, która w zamian za to, jest zobowiązana zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie i opiekę. Dożywocie w przeciwieństwie do darowizny nie podlega zaliczeniu na zachowek. Dlatego że jest to umowa wzajemna i odpłatna (czyli obie strony umowy muszą coś otrzymać i dać coś w zamian). Umowę dożywocia sporządza się u notariusza.
Co to oznacza, że darowizna podlega zaliczeniu na zachowek?
Ustalając wysokość zachowku najpierw należy określić tzw. substrat zachowku, czyli wskazać od jakiej kwoty będziemy liczyć zachowek.
Substrat zachowku nie jest równoznaczny z majątkiem spadkodawcy w chwili jego śmierci. Może być tak, że spadkodawca umierając niewiele po sobie pozostawił, choć w ciągu całego swojego życia dorobił się fortuny. Określając substrat zachowku niejako dokonujemy bilansu osiągnięć finansowych spadkodawcy i uwzględniamy składniki, które zmarły rozdysponował. Posługując się językiem prawniczym powiemy, że substrat zachowku to wartość czysta spadku powiększona o niektóre darowizny i zapisy windykacyjne.
Jakie darowizny zalicza się do zachowku?
Darowizny na rzecz osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku są doliczane do zachowku. Niezależnie od tego, czy dokonano ich 5, 10, czy 50 lat przed śmiercią spadkodawcy.
Darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. W praktyce oznacza to, że osoba uprawniona do zachowku może otrzymać nawet całość należnej jej kwoty w takiej właśnie formie i nie ma podstaw do roszczenia o zachowek wobec innych spadkobierców.
Przykład:
W 1991 roku Paweł dostał w darowiźnie od ojca znaczną sumę pieniędzy. Paweł miał pomysł na rozkręcenie biznesu, jednak źle zainwestował pieniądze i ostatecznie został z niczym. W 2021 roku zmarł ojciec Pawła, który drugiej żonie i córkom z drugiego małżeństwa zostawił cały majątek. W ostatecznym rozrachunku, po dokonaniu waloryzacji, może się okazać, że darowizna, którą dostał Paweł czterdzieści lat temu, w całości zaspokaja jego roszczenie o zachowek. Bez znaczenia pozostaje fakt, że Paweł roztrwonił pieniądze.
Jakich darowizn nie dolicza się do substratu zachowku?
- Tych, które zostały dokonane 10 lat wstecz, licząc od dnia śmierci spadkodawcy o ile zostały dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Przykład: Mirosław darował swoim siostrzenicom w dniu ich narodzin złoty medalik wysadzany brylantami o znacznej wartości. W chwili jego śmierci starsza dziewczynka miała 11 lat, młodsza 9, a ich mama żyła. Mirosław był nałogowym hazardzistą i krótko przed śmiercią roztrwonił swój majątek. Żona Mirosława nie otrzymała w spadku nic. Przysługuje jej zachowek od młodszej z dziewcząt. Dlatego że jej darowizna, jako dokonana na 9 lat przed śmiercią Mirosława jest doliczana do spadku. Darowizny dokonanej na rzecz dziewczynki 11 ? letniej nie wlicza się do substratu zachowku.
2. Drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych np. prezentów ślubnych, niewielkiej pomocy finansowej itp.
Uwaga: co do zasady wartość darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkobiercę dolicza się do wartości spadku niezależnie od tego czyj zachowek się oblicza.
Jednak istnieją też sytuacje, gdy dla jednej z osób przy obliczaniu zachowku będziemy doliczać do wartości spadku jakąś darowiznę. A dla innej nie. I tak na przykład przy obliczaniu zachowku dla zstępnego (czyli syna, córki ewentualnie wnuka/prawnuka) nie uwzględnia się darowizn, które spadkodawca uczynił zanim miał dzieci. I podobnie przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem małżeństwa.
Przykład:
Bartłomiej w 2016 roku darował swojej kochance domek letniskowy o wartości 150.000 złotych. W 2018 roku ze związku małżeńskiego urodziło mu się dziecko. W 2020 roku zmarł, pozostawiając po sobie testament, w którym całość majątku o wartości 180.000 zł pozostawił kochance.
Licząc zachowek dla dziecka Bartłomieja, potraktujemy darowiznę domku letniskowego tak, jakby nigdy ona nie miała miejsca. Natomiast licząc zachowek dla żony Bartłomieja do wartości czynnej spadku (180.000 zł) dodamy wartość domku (150.000 zł ? przy założeniu, że przez te kilka lat wartość nieruchomości nie uległa zmianie).
Jeśli istnieją jakieś wątpliwości, czy dane świadczenie miało charakter darowizny. Czy np. pożyczki, sąd rozstrzygnie tę kwestię w toku procesu o zachowek. Darowizny podlegają doliczeniu także wtedy, gdy przedmiot darowizny został zniszczony, lub sprzedany.
Zapis windykacyjny a zachowek
Zapis windykacyjny w przepisach kodeksu cywilnego traktuje się bardzo podobnie jak darowizę.
Z zapisem windykacyjnym mamy do czynienia, gdy spadkodawca w testamencie notarialnym przekazał na wypadek śmierci konkretny składnik swojego majątku określonej osobie. Tytułem wyjaśnienia należy dodać, że w testamencie własnoręcznym, który nie ma formy aktu notarialnego nie można skutecznie rozporządzać konkretnymi składnikami swojego majątku. Zapis windykacyjny daje taką możliwość, co więcej przedmiot zapisu przechodzi na własność zapisobiorcy w chwili śmierci spadkodawcy.
Podobnie jak darowiznę, zapis windykacyjny dolicza się do wartości spadku, ustalając substrat zachowku. Zauważ, że nie ma tutaj znaczenia moment, w którym spadkodawca zadecydował o losach przedmiotu zapisu. Bowiem zapis windykacyjny można zawrzeć tylko w testamencie notarialnym i staje się wykonalny z chwilą śmierci spadkodawcy. Innymi słowy: wszystkie zapisy windykacyjne są doliczane do spadku.
Jak ustalić wartość darowizny i wartość zapisu windykacyjnego doliczanych do zachowku?
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W przypadku zapisu windykacyjnego sprawa ma się trochę inaczej ? miarodajny jest stan z chwili otwarcia spadku (czyli z chwili śmierci spadkodawcy), a według cen z chwili ustalania zachowku.
Przykład:
Jan darował swojej najstarszej córce w 2006 roku działkę budowlaną. Wówczas jej wartość wynosiła 50.000 złotych. W następnych latach ceny nieruchomości poszły w górę. Córka na działce postawiła dom jednorodzinny. Prywatny rzeczoznawca wycenił wartość działki wraz z domem na 700.000 zł. W 2021 Jan zmarł. Okazało się, że w testamencie dokonał na rzecz najmłodszej córki zapisu windykacyjnego, przekazując jej obraz Malczewskiego. Środkowa córka Jana nie otrzymała po ojcu nic i domaga się od sióstr zachowku. Żeby ustalić wartość działki na potrzeby zachowku, przyjmuje się stan z 2006 roku ? czyli wycena będzie dotyczyć działki budowlanej, niezabudowanej. Biegły zbada ile taka działka byłaby warta w 2021 roku i na tej podstawie będzie określana wartość zachowku. Wyceniając obraz, biegły rzeczoznawca weźmie pod uwagę jego kondycję z dnia śmierci Jana. A następnie sporządzi jego wycenę aktualną na czas procesu o zachowek.
W praktyce w toku procesu o zachowek stan przedmiotu darowizny określa się na podstawie zeznań świadków, natomiast, by ustalić jego cenę sąd prawie zawsze powołuje biegłego danej specjalności.
Gdzie kończy się odpowiedzialność za zapisy windykacyjne i darowizny?
Obowiązuje zasada, zgodnie z którą uprawniony do zachowku w pierwszej kolejności zwraca się o zapłatę do spadkobiercy.
Jeśli nie może od niego uzyskać należnego mu zachowku. W drugiej kolejności ma prawo pozwać osobę, na rzecz której w testamencie został uczyniony zapis windykacyjny.
Dopiero w trzeciej kolejności za zachowek będzie odpowiedzialny obdarowany. Innymi słowy jeśli uprawniony nie będzie mógł uzyskać zachowku od spadkobierców i zapisobierców, wówczas może zwrócić się do obdarowanych.
Najpierw uprawniony do zachowku powinien zwrócić się o zapłatę do osoby obdarowanej przez spadkobiercę później. A dopiero potem może żądać zapłaty zachowku od osoby obdarowanej wcześniej.
Osoba, która otrzymała zapis windykacyjny i osoba obdarowana mają obowiązek zapłaty sumy tylko w granicach wzbogacenia. Będącego skutkiem zapisu windykacyjnego albo darowizny. Oznacza to, że jeśli przedmiot zapisu / darowizny przepadł np. uległ zniszczeniu, a zapisobierca lub obdarowany nie dostał nic w zamian. Na przykład odszkodowania od ubezpieczyciela i nie jest już w żaden sposób wzbogacony, nie będzie również zobowiązany do zapłaty zachowku.
Zarówno spadkobiercę, obdarowanego jak i legatariusza windykacyjnego, będących jednocześnie uprawnionymi do zachowku obowiązuje ta sama zasada. Nie muszą oni uszczuplać swojego zachowku, by zaspokoić innych uprawnionych.
Osoba, która otrzymała zapis windykacyjny, a nie chce spłacać pozostałych uprawnionych do zachowku. Taka osoba może po prostu oddać im przedmiot zapisu windykacyjnego i w ten sposób zwolnić się z obowiązków. Tak samo sytuacja ma się z osobą obdarowaną ? może oddać przedmiot darowizny osobom uprawnionym do zachowku.
Pamiętaj również o tym, że zobowiązana jest tylko osoba obdarowana, której darowiznę dolicza się do zachowku. Przykładowo nie będzie zobowiązany do uzupełnienia zachowku żony zmarłego jego dalszy kuzyn, który darowiznę otrzymał 12 lat przed śmiercią spadkodawcy.
Sprzedana darowizna a zachowek
Sprzedanie przedmiotu darowizny co do zasady nie zwalnia z odpowiedzialności za zachowek.
Zbycie darowizny powoduje, że w zamian dostajesz środki finansowe, które możesz zainwestować np. w kolejną nieruchomość. Jest to tak zwany surogat. Którego istnienie powoduje, że w dalszym ciągu jesteś zobowiązany do zapłaty zachowku w granicach istnienia wzbogacenia. Dopiero okoliczność, że nie jesteś już wzbogacony w związku z darowizną może powodować, że nie będziesz zobowiązany do zapłaty zachowku.
Dla oceny, czy obdarowany w dalszym ciągu jest wzbogacony w związku z darowizną należy porównać stan całego majątku obdarowanego z hipotetycznym stanem, który istniałby gdyby nie doszło do darowizny.
*
Zaliczanie darowizn do substratu zachowku może być sprawą problematyczną. Zwłaszcza, jeśli darowizny były dokonywane dawno temu. Stan przedmiotów darowizny uległ dużej zmianie na skutek np. generalnych remontów. A ceny nieruchomości również nijak się mają do tych sprzed wielu lat. Pamiętaj, że biegły jest zobowiązany ustalić stan darowizny z momentu jej dokonywania i warto trzymać rękę na pulsie. Pilnując by poczynione przez Ciebie nakłady nie zostały uwzględnione przy wycenie.
Więcej wpisów na temat: Zachowek a testament, darowizna i zapis windykacyjny poniżej:
Zachowek – kiedy i komu przysługuje oraz jak można go dochodzić
