Pacta sunt servanda, czyli umów należy dotrzymywać. Jest to jedna z podstawowych zasad polskiego prawa cywilnego. Warto mieć tego świadomość. Podpisanie umowy skutkuje powstaniem wielu obowiązków. Z kolei realizacja zobowiązania umownego bardzo często prowadzi do niespodziewanych skutków, np. finansowych. Chcę przez to powiedzieć, że niezwykle ciężko przewidzieć jest wszystkie sytuacje, jakie mogą się zdarzyć przy realizacji danej umowy. Dlatego warto przy jej podpisywaniu maksymalnie się zabezpieczyć, pamiętając, że co do zasady – umów należy dotrzymywać.
Z drugiej strony jednak, istnieje przecież zasada swobody umów. Pozwala ona, z pewnymi ograniczeniami, ustalić treść umowy całkowicie dowolnie. Co za tym idzie, strony mogą dodać takie postanowienie umowne, które sprawi, że odstąpienie od umowy będzie “dużo prostsze”, niż zazwyczaj. Mowa tu o umownym prawie odstąpienia oraz odstępnym. W tym artykule opiszę oba zagadnienia i porównam je.
Umowne prawo odstąpienia
Umowne prawo odstąpienia to nic innego, jak dodatkowa regulacja w umowie, umożliwiająca jednej lub obu stronom umowy na odstąpienie od niej w oznaczonym terminie. Termin jest tu sprawą kluczową. Może być on oznaczony na 2 sposoby, jako:
- konkretna data, np. 10 czerwca 2020 r.
- przedział czasu, np. w ciągu 3 miesięcy od dnia zawarcia umowy.
Strony mogą również ustalić, że odstąpić od umowy będzie można w przypadku zaistnienia pewnych zdarzeń. Najczęściej jest to:
- niewykonanie umowy (np. jeżeli strona nie wykona swojego obowiązku umownego w określonym terminie lub określony sposób),
- nienależyte wykonanie umowy (jeżeli kontrahent umowę spełni w sposób nieprawidłowy).
W drugim przypadku również należy dodatkowo wskazać termin, np.:
Jeżeli najemca nie ureguluje czynszu za 3 kolejne miesiące, wynajmujący może odstąpić od umowy w ciągu 2 tygodni od dnia doręczenia najemcy wezwania do zapłaty.
Jak już wspomniałem wcześniej, termin przy umownym prawie odtąpienia jest niezwykle ważny. Kodeks cywilny bowiem wyraźnie wskazuje, że umowne prawo odstąpienia musi być zastrzeżone terminem. Również liczne orzeczenia sądowe potwierdzają powyższy fakt, stwierdzając, że zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia bez oznaczenia terminu jest nieważne. W takiej sytuacji, uważa się, że takiego postanowienia w ogóle nie ma w umowie (nieważność bezwzględna).
Odstępne w umowie
Z kolei odstępne to ustalona przez stron umowy kwota pieniężna, która umożliwia odstąpienie od umowy. W tym przypadku nie musisz (ale możesz) oznaczyć termin na wykonanie tego uprawnienia. Oto, co kodeks cywilny mówi o odstępnym w art. 396:
Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.
Analizując powyższy przepis, można stwierdzić, że skuteczne odstąpienie od umowy poprzez zapłatę odstępnego może nastąpić po spełnieniu się 2 warunków:
- Odstępujący od umowy musi złożyć odpowiednie oświadczenie o odstąpieniu od umowy.
- Odstępne musi zostać zapłacone wraz ze złożeniem tego oświadczenia (ewentualnie odstępne można zapłacić przed złożeniem oświadczenia). Złożenie oświadczenia bez zapłaty sprawi, że odstąpienie od umowy nie będzie skuteczne. Jeżeli zdarzy się taka sytuacja, należy ponownie złożyć oświadczenie o odstąpieniu po zapłacie odstępnego.
Odstępne zawsze musi być oznaczone jako określona suma pieniężna. Przykładowo postanowienie umowne wprowadzające odstępne może wyglądać tak:
Wykonawca w terminie 2 miesięcy od dnia zawarcia umowy może od niej odstąpić za zapłatą odstępnego w kwocie 2000,00 zł.
Skutki odstąpienia od umowy
Odstąpienie od umowy na podstawie umownego prawa odstąpienia, jak i zapłaty odstępnego prowadzi do takich samych skutków. Można zatem stwierdzić, że obie czynności są tożsame w skutkach, ale istnieją inne podstawy i sposób ich dokonania.
Odstąpienie od umowy skutkuje powstaniem sytuacji, w której uważa się, że umowa nigdy nie była zawarta. Oznacza to, że strony muszą zwrócić sobie wszystko, co świadczyły w trakcie wykonywania umowy (jeżeli zaczęły już ją wykonywać). Najprościej jest wtedy, gdy umowa jeszcze nie została zrealizowana. Wtedy stosunek prawny między stronami przestaje istnieć i nie ma żadnych roszczeń stron umowy wobec siebie. Najczęściej jednak odstąpienie od umowy występuje już na etapie, gdy umowa jest (chociażby częściowo) zrealizowana.
Jeżeli strony łączy np. umowa sprzedaży sprawa wydaje się prosta. Odstąpienie powoduje konieczność zwrotu zapłaconej ceny kupującego i przedmiotu sprzedającemu. Niestety może się zdarzyć, że przedmiot umowy zużył się i zmniejszyła się jego wartość. Wtedy strony muszą dokonać między sobą dokładnych rozliczeń. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy zmiana rzeczy (lub ogólnie przedmiotu umowy) była konieczna w granicach zwykłego zarządu.
Jeżeli natomiast strony łaćżyła np. umowa o świadczenie usług, zwrot jest oczywiście niemożliwy. W tym przypadku, drugiej stronie należy się odpowiednie wynagrodzenie za wykonane dotychczas usługi.
Ponadto, w przypadku gdy jedna ze stron nie może zwrócić tego co otrzymała w stanie niezmienionym zobowiązana jest do naprawienia szkody. Taki obowiązek nie istnieje tylko, jeżeli wynikła wskutek okoliczności za które obowiązany do zwrotu nie ponosi odpowiedzialności.
Umowne prawo odstąpienia a odstępne
We wstępie artykułu wskazałem, że warto przy zawieraniu umowy przewidzieć jej wszystkie możliwe skutki. Umowne prawo odstąpienia z pewnością poprawia naszą sytuację, gdyż zawsze możemy, jak to się mówi potocznie (i trochę niepoprawnie) umowę zerwać. Trzeba jednak pamiętać o drugiej stronie medalu – kiedy to nasz kontrahent odstąpi od umowy. Wtedy niespodzieiwanie musimy zwrócić wszystko, co już od niego dostaliśmy w ramach umowy.
