Skarga pauliańska jest instytucją prawa cywilnego, zmierzającą do zabezpieczenia wierzyciela przed nieuprawnionym usuwaniem majątku dokonywanym przez dłużnika. Jej celem jest udzielenie ochrony prawnej wierzycielowi w razie doprowadzenia przez dłużnika do jego celowej niewypłacalności. Jeśli działa on ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Pamiętać jednak trzeba, że skuteczne skorzystanie ze skargi pauliańskiej, uzależnione jest od spełnienia szeregu wymogów o charakterze formalno-prawnym.
Z niniejszego artykułu dowiesz się między innymi:
- co to jest skarga pauliańska?
- kiedy może zostać zastosowana skarga pauliańska?
- czy dłużnik musi działać ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli?
- co wierzyciel może zrobić w razie niewypłacalności dłużnika?
- jakie są skutki pokrzywdzenia wierzyciela?
- jaki jest sposób dochodzenia skargi pauliańskiej?
- jakie są skutki prawne uznania przez sąd skargi pauliańskiej za zasadną?
Co to jest skarga pauliańska?
Skarga pauliańska, zwana także roszczeniem pauliańskim, wywodząca się z prawa rzymskiego, jest szczególnego rodzajem środkiem prawnym, które przysługuje wyłącznie wierzycielowi. Ten bowiem może żądać, aby czynność prawna, w wyniku której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową. A dokonana przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela, została uznana przez sąd za bezskuteczną w stosunku do jego osoby.
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, ogólnym celem skargi pauliańskiej jest ochrona wierzyciela przed uniemożliwieniem mu przez dłużnika przymusowego zaspokojenia jego wierzytelności z majątku dłużnika. Wskutek dokonania czynności prawnych umniejszających ten majątek i przysparzających korzyści osobom trzecim.
Kiedy może zostać zastosowana skarga pauliańska?
Warunkiem skutecznego zastosowania skargi pauliańskiej jest jednoczesne zaistnienie następujących przesłanek:
1) istnieje zaskarżalna wierzytelność pieniężna,
2) dłużnik dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli,
3) dłużnik posiadał pełną świadomość, iż dokonuje czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli,
4) osoba trzecia wskutek dokonanej czynności prawnej uzyskała korzyść majątkową,
5) osoba trzecia posiadała pełną wiedzę o powyższych okolicznościach lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć (art. 527 § 1 Kodeksu cywilnego).
Zaskarżalna wierzytelność pieniężna
Przysługująca wierzycielowi wobec dłużnika wierzytelność musi posiadać charakter pieniężny oraz być zaskarżalna. A więc nadawać się do dochodzenia przed sądem. Konieczne jest, aby istniała ona począwszy od chwili dokonywania czynności prawnej podlegającej zaskarżeniu skargą pauliańską. Poprzez wytoczenie w tej sprawie powództwa, aż do chwili wydania przez właściwy sąd wyroku w takiej sprawie.
Zgodnie z poglądami doktryny prawniczej, wierzytelność taka nie musi być wymagalna. Co oznacza, iż np. w przypadku roszczeń terminowych nie nadszedł jeszcze, ciążący na dłużniku, termin spełnienia wynikającego z nich świadczenia.
Dokonanie przez dłużnika czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, czynność prawna dłużnika może zostać uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli jej skutkiem stało się powstanie stanu niewypłacalności dłużnika w ogóle, albo też w wyższym stopniu, niż to było przed jej przeprowadzeniem.
Niewypłacalność dłużnika oznacza, jak wielokrotnie stwierdzały to sądy, stan majątku dłużnika, w którym prowadzona egzekucja nie jest w stanie przynieść zaspokojenia wierzytelności pieniężnej, która przeciwko niemu przysługuje wierzycielowi, z powodu braku odpowiednich składników majątkowych w stosunku do których można by prowadzić czynności egzekucyjne.
Z kolei “niewypłacalność dłużnika w wyższym stopniu niż przed dokonaniem czynności prawnej” oznacza wyzbycie się przez niego części posiadanych aktywów. Z których wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie przysługującej mu wierzytelności.
Świadomość dłużnika o pokrzywdzeniu wierzycieli
Do skuteczności wniesienia skargi pauliańskiej niezbędne jest, aby dłużnik posiadał świadomość, iż podejmowane przez niego czynności mają na celu pokrzywdzenie wierzycieli.
Zdaniem Sądu Najwyższego, powyższe polega na pozytywnej wiedzy dłużnika, że istnieją zobowiązania (długi), oraz że w następstwie dokonania czynności prawnej określone składniki wyjdą z jego majątku. Co spowoduje w konsekwencji problemy z zaspokojeniem wszystkich lub niektórych wierzycieli w chwili jej dokonywania lub w przyszłości. Dłużnik więc musi sobie w pełni zdawać sprawę, iż działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Podkreślenia wymaga fakt, iż skarga pauliańska może zostać wniesiona także wówczas, gdy wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika pokrzywdzeni zostali przyszli wierzyciele. W takim wypadku jednak, gdy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie. Wierzyciel może żądać uznania jej za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia wiedziała o zamiarze dłużnika.
Osoba trzecia
Kolejną przesłanką zastosowania skargi pauliańskiej jest uzyskanie przez osobę trzecią korzyści majątkowej. A więc przysporzenia powodującego powiększenie jej aktywów bądź zmniejszenie pasywów. Musi ona posiadać też pełną wiedzę, iż dłużnik wykonywał swoje czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Bądź też przynajmniej, mogłaby z łatwością, przy zachowaniu należytej staranności, dowiedzieć się o tym.
Pamiętać trzeba, ze jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel, który został pokrzywdzony wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika, może żądać uznania jej za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Jakie są warunki dochodzenia skargi pauliańskiej?
Ciężar udowodnienia, iż zachodzą warunki do skutecznego dochodzenia skargi pauliańskiej, spoczywa w całości na wierzycielu. W celu ułatwienia jednak jego sytuacji procesowej, jako osoby wobec której dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia. Ustawodawca wprowadził do porządku prawnego szereg korzystnych dla niego domniemań, których obalenia może dokonać druga strona wyłącznie na podstawie oczywistych kontrdowodów. I tak, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli:
1) korzyść majątkową osiągnęła osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że wiedziała ona, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
2) korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Istnieje też trzecie domniemanie, zgodnie z którym – jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością, iż skutek czynności prawnej dokonanej przez niego doprowadzi do pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Jaki jest sposób dochodzenia skargi pauliańskiej?
Aby zainicjować postępowanie sądowe ze skargi pauliańskiej, wierzyciel musi wnieść do sądu cywilnego powództwo lub zarzut o odpowiedniej treści. Skierowane przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności prawnej dłużnika uzyskała korzyść majątkową.
Jeżeli jednak osoba trzecia rozporządziła taką korzyścią, wówczas wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz to nastąpiło. Warunkiem jest jednak, aby wiedziała ona o wszelkich okolicznościach, które uzasadniałyby uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną. Albo jeżeli rozporządzenie na jej rzecz było nieodpłatne. Oczywiście ciężar udowodnienia zaistnienia tych przesłanek odpowiedzialności, obciąża wierzyciela.
Jakie są skutki prawne uznania przez sąd skargi pauliańskiej za zasadną?
Przede wszystkim, po uzyskaniu przez wierzyciela wyroku sądowego, uznającego zasadność wniesionej przez niego skargi pauliańskiej. Może on dochodzić wobec osoby trzeciej zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności dłużnika uznanej za bezskuteczną wyszły z jego majątku albo do niego nie weszły. Podkreślenia wymaga fakt, że w tym zakresie wierzycielowi przysługuje pierwszeństwo przed jakimikolwiek wierzycielami osoby trzeciej.
Jednocześnie, wskazać należy, że jedynym sposobem obrony osoby trzeciej przed roszczeniem wierzyciela z tytułu skargi pauliańskiej, jest jego zaspokojenie w całości, bądź też wskazanie mu wystarczającego do tego mienia dłużnika.
Pamiętać trzeba, iż uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności, co oznacza, że po upływie tego czasu, wierzyciel traci uprawnienie do wytoczenia w tej sprawie powództwa.
