Spadek, dziedziczenie i zachowek – kompletny poradnik spadkowy

Spadek to prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzące z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Obejmuje majątek, jak nieruchomości, ruchomości, prawa ale i długi. Dziedziczenie odbywa się na podstawie testamentu lub, w jego braku, według ustawowej kolejności określonej w kodeksie cywilnym.

Spadkobiercy mogą przyjąć spadek wprost, z dobrodziejstwem inwentarza lub spadek odrzucić, a wszystko to sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Formalności spadkowe mające potwierdzić fakt, że to właśnie te konkretne osoby otrzymują spadek, można przeprowadzić w sądzie lub u notariusza.

Należy pamiętać o tym, że zawsze trzeba dopełnić określonych formalności w urzędzie skarbowym, a czasem także zapłacić podatek od spadku.

Co wchodzi w skład spadku po osobie zmarłej – majątek i długi spadkowe.

W skład spadku wchodzi wszystko, co było własnością zmarłego. Jako przykład praw można wskazać np. udział we własności. Obowiązki to z kolei wszelkie zobowiązania, np. związane z zaciągniętymi za życia pożyczkami (długi spadkowe).

Wartość masy spadkowej określa się więc, sumując wszystkie aktywa spadku i odejmując od nich zobowiązania. W tym celu konieczne jest ustalenie stanu majątku zmarłego. Może się więc okazać, że spadek będzie miał wartość ujemną.

Do spadku nie należą z kolei uprawnienia zmarłego ściśle związane z jego osobą, a także prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Chodzi tu przede wszystkim o zasady określone w przepisach szczególnych.

Dziedziczenie spadku na podstawie sporządzonego testamentu – zasady i ryzyka

Polskie prawo stanowi, że pierwszeństwo nad dziedziczeniem ustawowym ma dziedziczenie na podstawie testamentu. W praktyce oznacza to tyle, że jeśli zmarły sporządził testament, krąg spadkobierców będzie ustalany na podstawie rozporządzeń w nim zawartych. Gdyby ostatniej woli nie było, dziedziczenie odbędzie się z kolei na podstawie zasad ustalonych w kodeksie cywilnym.

Spadkodawca może sporządzić testament w zaciszu własnego domu, jak i w kancelarii notarialnej. Niektórzy obawiają się, że nie są w stanie poprawnie napisać ostatniej woli i z tego powodu preferują wizytę w kancelarii notarialnej. Takie rozwiązanie ma wiele zalet, ale jest płatne. Mimo to, powinny je rozważyć szczególnie osoby, które mają znaczny majątek i jednocześnie chcą od razu zarejestrować dokument w Notarialnym Rejestrze Testamentów.

Z drugiej strony spisanie testamentu własnoręcznego nie jest szczególnie skomplikowane. W tym celu wystarczy przygotować kartkę i długopis. Testament dla swojej ważności musi zostać sporządzony pismem własnoręcznym (nie może np. zostać wydrukowany), podpisany i opatrzony datą. W razie braku daty testament będzie jednak ważny, jeśli brak ten nie wywołuje wątpliwości co do np. zdolności testowania czy stosunku kilku testamentów.

Należy również pamiętać, że w testamencie można powołać do spadku wybrane osoby jedynie w częściach – np. w 1/2. Jeżeli spadkodawca chce w testamencie przekazać tylko określone przedmioty na rzecz określonych osób, to wówczas ta czynności jest tzw. zapisem, a to już stosunkowo mocno komplikuje testament (o czym dalej). W takim przypadku warto skorzystać przy redakcji testamentu z pomocy notariusza.

Oprócz dwóch wspomnianych powyżej istnieje wiele testamentów szczególnych: jak testament podróżny, testament allograficzny. W pewnych okolicznościach można także sporządzić testament ustny. W tym artykule dowiesz się wszystkiego o testamentach.

W przypadku podważenia lub unieważnienia testamentu w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, powołanie do całości spadku następuje wg kolejności dziedziczenia ustawowego.

Testament a uprawnienie do zachowku – uwaga na darowizny

Sporządzenie testamentu wiąże się z możliwością powstania prawa do zachowku. To uprawnienie do części spadku (wyrażone w pieniądzu) przysługujące najbliższym krewnym spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniejszą część niż przysługiwałaby im przy dziedziczeniu ustawowym. Zachowek nie przysługuje wszystkim spadkobiercom ustawowym powołanym do dziedziczenia z ustawy. Otrzymuje go zazwyczaj małżonek, rodzice i dzieci spadkodawcy.

Wysokość zachowku wynosi zwykle połowę wartości udziału, jaki przysługiwałby w drodze dziedziczenia na podstawie ustawy, a dla niektórych osób, np. niezdolnych do pracy, może to być dwie trzecie tej wartości. Co ciekawe, takie prawo powstaje także, wówczas kiedy spadkodawca zadysponował swoim majątkiem przed śmiercią robiąc wartościowe darowizny (np. mieszkania, domu czy dużej ilości pieniędzy).

Jaka jest kolejność dziedziczenia ustawowego wg kodeksu cywilnego?

Dziedziczenie ustawowe jest formą dziedziczenia, która dochodzi do skutku kiedy w sprawie nie ma testamentu, został on unieważniony, lub nie żyją wszystkie osoby, które spadkodawca powołał do spadku.

Zgodnie z zasadami określonymi w kodeksie cywilnym w pierwszej kolejności do spadku z ustawy powołani są małżonek i zstępni, czyli dzieci. Jeśli spadkodawca nie pozostawił potomków, w drugiej grupie dziedziczą małżonek i rodzice, a w trzeciej (gdyby rodzice spadkodawcy w chwili jego śmierci już nie żyli) – rodzeństwo. Gdyby żadna z tych osób nie dożyła otwarcia spadku, do dziedziczenia będą powołani na mocy ustawy kolejno dziadkowie i w dalszej kolejności pasierbowie. Jeżeli okaże się, że również takich osób nie ma, spadek dziedziczy gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy bądź ewentualnie skarb państwa.

Jak widać, z ustawowego porządku wyłączeni są przede wszystkim konkubent i konkubina. W niektórych przypadkach więc spisanie testamentu wydaje się jedynym sposobem zabezpieczenia praw najbliższych na wypadek śmierci.

Zapis zwykły i zapis windykacyjny – podstawowe różnice

Jak zostało już wspomniane, spadkodawca może w testamencie przekazać określonej osobie konkretne składniki swojego majątku. Jeśli czyni to w testamencie sporządzonym własnoręcznie, będzie to zapis zwykły. W ten sposób można np. przekazać kuzynce swój samochód.

Dodatkowo w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Jest to zapis windykacyjny, który realizuje się z mocy prawa, bez konieczności jego wykonania przez pozostałych spadkobierców. W tym przypadku jednak trzeba udać się do kancelarii notarialnej. Co więcej, w formie zapisu windykacyjnego można przekazać jedynie ściśle określone przedmioty, tzn.:

• rzeczy oznaczone co do tożsamości;
• zbywalne prawa majątkowe;
• przedsiębiorstwo bądź gospodarstwo rolne;
• użytkowanie lub służebność;
• prawa i obowiązki wynikające ze statusu wspólnika spółki osobowej.

Zapis windykacyjny jest popularnie stosowany w przypadku chęci przekazania konkretnej osobie nieruchomości.

Niegodność dziedziczenia a wydziedziczenie

Dwa podobnie brzmiące słowa, mające jednak zupełnie inne znaczenie. Niegodność dziedziczenia to instytucja prawna, która uniemożliwia dziedziczenie osobie, która dopuściła się określonych czynów wobec spadkodawcy. Co ważne, uznanie za niegodnego dziedziczenia wymaga wytoczenia specjalnego procesu sądowego przeciwko takiej osobie przez spadkobierców i to dopiero po śmierci spadkodawcy.

Obejmuje ona sytuacje, gdy spadkobierca umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, wpłynął podstępem lub groźbą na sporządzenie lub odwołanie testamentu, ukrył, zniszczył, podrobił testament, lub skorzystał z podrobionego testamentu. Z dniem 15 listopada 2023 r. dodano kolejne warunki dotyczące zaniechań dotyczących opieki lub alimentowania spadkodawcy.

Natomiast wydziedziczenie to formalne pozbawienie przez spadkodawcę w testamencie określonych osób prawa do zachowku.W odróżnieniu od uznania za niegodnego dziedziczenia, zależy od decyzji samego spadkodawcy i następuje za jego życia.

Wydziedziczenie może nastąpić z powodów takich jak uporczywe postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, dopuszczenie się przestępstwa wobec spadkodawcy lub rażąca obrazy czci, oraz nie dopełnianie obowiązków rodzinnych. Jest skuteczne, gdy powody są zgodne z przesłankami prawnymi i wyrażone treści testamentu.

Zrzeczenie się dziedziczenia a odrzucenie spadku

Spadek można przyjąć wprost bądź z dobrodziejstwem inwentarza, a także odrzucić. Mało kto decyduje się na pierwsze rozwiązanie, ponieważ w takiej sytuacji spadkobierca odpowiada za zobowiązania wchodzące  do  spadku nie tylko odziedziczonymi aktywami, ale również całym swoim majątkiem. Lepszym rozwiązaniem jest zdecydowanie przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, ponieważ w takiej sytuacji odpowiedzialność spadkobiercy ogranicza się do wysokości stanu czynnego spadku.

W niektórych sytuacjach – zwłaszcza gdy oczywiste jest, że długi spadkowe przekraczają aktywa – warto rozważyć odrzucenie spadku. Dokonuje się go po śmierci spadkodawcy w ciągu 6 miesięcy od chwili otwarcia spadku.

Odrzucenia spadku nie należy mylić ze zrzeczeniem się dziedziczenia, które ma miejsce za życia spadkodawcy. W tym przypadku dana osoba zostaje wyłączona od dziedziczenia. Jej decyzja wpływa również na prawo do spadku posiadanych dzieci i wnuków (o ile strony nie postanowiły inaczej).

Postępowanie spadkowe – postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku w sądzie czy u akt poświadczenia dziedziczenia u notariusza?

Postępowanie spadkowe potwierdzające nabycie spadku przez spadkobiercę można przeprowadzić zarówno w sądzie, jak i u w kancelarii notarialnej. Co do zasady szybciej sprawę załatwia się w kancelarii notarialnej. Ten tryb jest polecany w szczególności w przypadku spraw oczywistych, w których nie zachodzą wątpliwości co do kręgu spadkobierców.

Należy jedynie pamiętać, że do sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia konieczne jest stawiennictwo wszystkich spadkobierców – zarówno testamentowych, jak i osób, które byłyby powołane do dziedziczenia na podstawie ustawy, co czasami może się to okazać problematyczne.

• Dział spadku

Masz pytania lub wątpliwości związane z prawem spadkowym? Skontaktuj się z naszą Kancelarią prawa spadkowego z Wrocławia.