Co to jest spadek i co warto wiedzieć o zasadach dziedziczenia?
Śmierć bliskiej osoby to nie tylko trudne przeżycie pod kątem emocjonalnym, ale również konieczność załatwienia szeregu formalności, w tym związanych ze spadkiem. Świadomość podstawowych zasad z zakresu dziedziczenia obowiązujących w polskim prawie pozwoli świadomie rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, a w razie potrzeby przeprowadzić postępowanie spadkowe sprawnie.
Zasady dziedziczenia w polskim prawie
Polskie prawo stanowi, że pierwszeństwo nad dziedziczeniem ustawowym ma dziedziczenie na podstawie testamentu. W praktyce oznacza to tyle, że jeśli zmarły sporządził testament, krąg spadkobierców będzie ustalany na podstawie rozporządzeń w nim zawartych. Gdyby ostatniej woli nie było, dziedziczenie odbędzie się z kolei na podstawie z góry ustalonych w kodeksie cywilnym zasad.
Jeśli więc dana osoba zgadza się z kolejnością dziedziczenia zawartą w ustawie, nie musi w ogóle spisywać testamentu. Z drugiej strony wiele osób wolałoby samodzielnie postanowić, jak podzielić swój majątek na wypadek śmierci. W Polsce świadomość kwestii związanych ze spadkiem wciąż jest niewielka, a testament spisuje jedynie kilkanaście procent Polaków. Warto więc zapoznać się z głównymi zasadami dziedziczenia i świadomie podjąć decyzję w tym zakresie.
Dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie ustawowe odbywa się na podstawie kolejności ustalonej w kodeksie cywilnym. Na tej podstawie w pierwszej kolejności do dziedziczenia powołani są małżonek i zstępni, czyli dzieci. Jeśli zmarły nie pozostawił potomków, w drugiej grupie dziedziczą małżonek i rodzice, a w trzeciej (gdyby rodzice zmarłego w chwili jego śmierci już nie żyli) – rodzeństwo. Gdyby żadna z tych osób nie dożyła otwarcia spadku, do dziedziczenia będą powołani na mocy ustawy kolejno dziadkowie i w dalszej kolejności pasierbowie. Jeżeli okaże się, że również takich osób nie ma, spadek dziedziczy gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy bądź ewentualnie skarb państwa.
Jak widać, z ustawowego porządku wyłączeni są przede wszystkim konkubent i konkubina. W niektórych przypadkach więc spisanie testamentu wydaje się jedynym sposobem zabezpieczenia praw najbliższych na wypadek śmierci.
Testament – czym jest i jak go spisać?
Testament jest rozrządzeniem na wypadek śmierci. Każda osoba mająca zdolność testowania może ustalić porządek, w jakim mają dziedziczyć jego bliscy w przypadku jego śmierci.
Testament można spisać zarówno samodzielnie, w zaciszu własnego domu, jak i u notariusza. Niektórzy obawiają się, że nie są w stanie poprawnie napisać ostatniej woli i z tego powodu preferują wizytę w kancelarii notarialnej. Takie rozwiązanie ma wiele zalet, ale jest płatne. Mimo to rozważyć je powinny szczególnie osoby, które nie mają zbyt wiele czasu i jednocześnie chcą od razu zarejestrować dokument w Notarialnym Rejestrze Testamentów.
Z drugiej strony spisanie testamentu własnoręcznego nie jest szczególnie skomplikowane. W tym celu wystarczy przygotować kartkę i długopis. Testament dla swojej ważności musi zostać sporządzony pismem własnoręcznym (nie może np. zostać wydrukowany), podpisany i opatrzony datą. W razie braku daty testament będzie jednak ważny, jeśli brak ten nie wywołuje wątpliwości co do np. zdolności testowania czy stosunku kilku testamentów.
Należy również pamiętać, że w testamencie można powołać do spadku wybrane osoby jedynie w częściach – np. w 1/2. Nie ma możliwości, aby spadkobiercom w testamencie przekazać tylko określone przedmioty, ponieważ w takiej sytuacji nie będzie to powołanie do spadku, a uczynienie zapisu.
Zapis zwykły i zapis windykacyjny – podstawowe różnice
Jak zostało już wspomniane, spadkodawca może w testamencie przekazać określonej osobie konkretne składniki swojego majątku. Jeśli czyni to w testamencie sporządzonym własnoręcznie, będzie to zapis zwykły. W ten sposób można np. przekazać kuzynce swój samochód.
Dodatkowo w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Jest to zapis windykacyjny, który realizuje się z mocy prawa, bez konieczności jego wykonania przez pozostałych spadkobierców. W tym przypadku jednak trzeba udać się do notariusza. Co więcej, w formie zapisu windykacyjnego można przekazać jedynie ściśle określone przedmioty, tzn.:
- rzeczy oznaczone co do tożsamości;
- zbywalne prawa majątkowe;
- przedsiębiorstwo bądź gospodarstwo rolne;
- użytkowanie lub służebność;
- ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
Zapis windykacyjny jest popularnie stosowany w przypadku chęci przekazania konkretnej osobie nieruchomości.
Co wchodzi w skład spadku?
W skład spadku wchodzi wszystko, co było własnością zmarłego – czyli rzeczy materialne – ale dodatkowo również jego prawa i obowiązki. Jako przykład praw można wskazać np. udział we własności. Obowiązki to z kolei wszelkie zobowiązania, np. związane z zaciągniętymi za życia pożyczkami (długi spadkowe).
Wartość masy spadkowej określa się więc, sumując wszystkie aktywa spadku i odejmując od nich zobowiązania. W tym celu konieczne jest ustalenie stanu majątku zmarłego. Może się więc okazać, że spadek będzie miał wartość ujemną.
Do spadku nie należą z kolei prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, a także prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Chodzi tu przede wszystkim o zasady określone w przepisach szczególnych.
Zrzeczenie się dziedziczenia a odrzucenie spadku
Spadek można przyjąć wprost bądź z dobrodziejstwem inwentarza, a także odrzucić. Mało kto decyduje się na pierwsze rozwiązanie, ponieważ w takiej sytuacji spadkobierca odpowiada za zobowiązania wchodzące w skład spadku nie tylko odziedziczonymi aktywami, ale również całym swoim majątkiem. Lepszym rozwiązaniem jest zdecydowanie przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, ponieważ w takiej sytuacji odpowiedzialność spadkobiercy ogranicza się do wysokości stanu czynnego spadku.
W niektórych sytuacjach – zwłaszcza gdy oczywiste jest, że długi zmarłego przekraczają aktywa – warto rozważyć odrzucenie spadku. Dokonuje się go po śmierci spadkodawcy w ciągu 6 miesięcy od chwili otwarcia spadku.
Odrzucenia spadku nie należy mylić ze zrzeczeniem się dziedziczenia, które ma miejsce za życia spadkodawcy. W tym przypadku dana osoba zostaje wyłączona od dziedziczenia. Jej decyzja wpływa również na prawo do spadku posiadanych dzieci i wnuków (o ile strony nie postanowiły inaczej).
Postępowanie spadkowe – w sądzie czy u notariusza?
Postępowanie spadkowe można przeprowadzić zarówno w sądzie, jak i u notariusza. Co do zasady szybciej sprawę załatwia się w kancelarii notarialnej. Ten tryb jest polecany w szczególności w przypadku spraw oczywistych, w których nie zachodzą wątpliwości co do kręgu spadkobierców.
Należy jedynie pamiętać, że do sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia konieczne jest stawiennictwo wszystkich spadkobierców – zarówno testamentowych, jak i osób, które byłyby powołane do dziedziczenia na podstawie ustawy. Czasami może się to okazać problematyczne. W takiej sytuacji warto rozważyć wystąpienie do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku. To również jedyna droga, gdy z powodu sporu stron notariusz nie może sporządzić aktu poświadczenia dziedziczenia.
Postępowanie sądowe jest tańsze, jednak nie da się go zakończyć w jeden dzień. Po złożeniu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku sąd zweryfikuje pismo i wyznaczy rozprawę. W zależności od obłożenia właściwego sądu oczekiwanie może zając od kilku tygodni do kilku miesięcy. W razie sporów oraz w przypadku spraw złożonych postępowanie nie zostanie zakończone w czasie pierwszego terminu. Jeśli konieczne stanie się przesłuchanie wielu świadków czy dopuszczenie dowodów np. z opinii biegłego, konieczne może się okazać przeprowadzenie nawet kilkunastu rozpraw.
Akt poświadczenia dziedziczenia oraz postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku mają równorzędną moc prawną, a ostateczny wybór załatwienia sprawy spadkowej zależy od samych zainteresowanych z uwzględnieniem stanu sprawy.
Masz pytania lub wątpliwości związane z prawem spadkowym? Skontaktuj się z naszą kancelarią.