W dzisiejszym artykule chciałbym poruszyć temat planowania spadkowego (inaczej sukcesja). To zagadnienie szczególnie ważne dla przedsiębiorców i osób, które w toku swojego życia zgromadzą pokaźny majątek i zbudują dobrze prosperującą firmę. Planowanie spadkowe bowiem polega na rozporządzeniu swoim majątkiem w sposób wyłączający dziedziczenie ustawowe. We wpisie wskażę jak tego dokonać, aby spadkobiercy nie toczyli w przyszłości spraw sądowych, a kwestie majątkowe były prawidłowo uregulowane.
Czemu planowanie spadkowe jest tak ważne?
Jak już wspomniałem powyżej, przemyślane planowanie spadkowe minimalizuje ryzyko wystąpienia sporów między spadkobiercami. Bazując na mojej dotychczasowej praktyce, podczas której brałem udział w ponad 1000 spraw spadkowych, myślę, że przynajmniej 60% z nich można byłoby uniknąć, gdyby spadkodawca za życia prawidłowo rozporządził swoim majątkiem. Warto zatem o napisaniu testamentu pomyśleć wcześniej, niż na starość. Z roku na rok liczba sporządzanych testamentów w Polsce wzrasta, co jest moim zdaniem bardzo dobrym sygnałem. Zaczynamy dbać o nasz majątek oraz o to, aby nasi spadkobiercy nie musieli popadać w długoletnie konflikty.
Planowanie spadkowe – jakie wyróżniamy testamenty?
Choć prawo spadkowe wyróżnia kilka rodzajów testamentów, osobiście rekomenduję tylko jeden z nich – testament notarialny. Ten rodzaj testamentu zapewnia największą precyzję i bezpieczeństwo. Nie dość, że jest on sporządzany przez doświadczonego prawnika – notariusza, to jeszcze taki testament nie zaginie. Istnieje bowiem specjalny rejestr testamentów, który pozwala z łatwością odnaleźć taki dokument po śmierci spadkodawcy.
W praktyce pojawiają się jeszcze testamenty własnoręczne. Muszą być napisane pismem odręcznym i podpisane przez spadkodawcę. Często jednak okazuje się, że ich postanowienia są nieprecyzyjne, przez co pojawiają się konflikty w rodzinie. Zdarza się również, że spadkodawca zostawia po sobie testament ustny. Można go “sporządzić” w obecności 3 świadków w przypadku obawy rychłej śmierci. Najczęściej dzieje się to zatem na szpitalnym łóżku. Jednak z uwagi na to, że świadkami muszą być osoby, które ze spadku nie dostaną nic (czyli najczęściej osoby obce) pojawiają się liczne problemy interpretacyjne, a w efekcie taki rodzaj testamentu jest niezwykle często obalany przed sądem.
Zatem jednogłośnie stwierdzić należy, że testament należy sporządzić od razu, gdy wejdziemy w posiadanie majątku, a potem ewentualnie modyfikować jego treść. Dodatkowo powinien on być sporządzony u notariusza, a skonsultowany z adwokatem lub radcą prawnym. Notariusz bowiem nie posiada praktycznej wiedzy z sali sądowej. Nie wie zatem, które postanowienia testamentu są najczęściej kwestionowane i obalane. W testamencie trzeba zadbać o precyzję. Z mojego doświadczenia wynika, że najlepszym rozwiązaniem jest konsultacja z adwokatem/radcą prawnym, a następnie udanie się z nim do notariusza,
Konsekwencje braku testamentu
Jeżeli spadkodawca nie pozostawi testamentu, dochodzi do dziedziczenia ustawowego. W pierwszej kolejności spadek przypada wtedy dzieciom i małżonkowi. Gdy nie ma dzieci, spadek otrzymuje małżonek i rodzice. Gdy zaś nie ma rodziców, spadek otrzymuje rodzeństwo i jego zstępni. Trzeba jednak pamiętać, że dziedziczenie ustawowe prowadzi do otrzymania udziału w spadku, a nie konkretnych przedmiotów spadkowych. To z kolei skutkuje koniecznością przeprowadzenia postępowania o dział spadku między spadkobiercami, które może trwać latami. Oczywiście podział majątku może nastąpić na mocy ugody pozasądowej, ale nie zawsze jest taka możliwość. Planowanie spadkowe, polegające na sporządzeniu precyzyjnego testamentu, pozwala uniknąć takiego postępowania.
Planowanie spadkowe – zapis windykacyjny
W testamencie można bowiem zamieścić tzw. zapis windykacyjny. Wskazuje on, że określone przedmioty (ruchomości, nieruchomości) lub prawa (akcje, obligacje, czy udziały w spółkach) trafią do konkretnych spadkobierców. Nie będzie zatem konieczne przeprowadzanie sprawy o dział spadku.
Planowanie spadkowe a dziedziczenie przez małżonka
Rozporządzając swoim majątkiem na wypadek śmierci, należy pamiętać, że jeżeli nie zawarto intercyzy ustanawiającej rozdzielność majątkową, to połowa majątku zawsze należy do małżonka. W praktyce, jeżeli małżonkowie mają wspólny dom, to po śmierci jednego z nich, drugi małżonek automatycznie staje się wyłącznym właścicielem połowy domu, a tylko i wyłącznie druga połowa podlega dziedziczeniu. Zatem małżonek zawsze otrzyma ze spadku najwięcej. Na marginesie dodam, że małżonek dziedziczy również w przypadku tzw. “separacji faktycznej”, czyli mieszkania oddzielnie bez męża / żony. Małżonek nie dojdzie do dziedziczenia tylko w 3 sytuacjach:
- po rozwodzie,
- po sądowym orzeczeniu separacji,
- na żądanie jednego ze spadkobierców, jeżeli spadkodawca wytoczył pozew o rozwód z winy małżonka, a powództwo było uzasadnione.
Przeszkoda w planowaniu spadkowym – zachowek
Zachowek to kwota pieniężna, której mogą żądać dzieci, małżonek i rodzice spadkodawcy od spadkobierców/zapisobierców i osób obdarowanych przez spadkodawcę za życia, w przypadku, gdy nie otrzymali należnego im udziału w spadku zgodnie z przepisami ustawowymi. Zachowek wynosi 1/2 ustawowego udziału w przypadku dorosłych, a dla osób poniżej 18 r.ż. 2/3.
Trzeba pamiętać, że żądanie zachowku może pojawić się zarówno przy sporządzeniu testamentu, jak i przekazaniu za życia wartościowej darowizny.
Zachowek może skutecznie pokrzyżować plany spadkodawcy. Jeżeli nie zadba o wykluczenie możliwości dochodzenia zachowku, każdy spadkobierca, którego pominął w testamencie (lub przyznał mu mniej niż należny udział), będzie mógł żądać należnej mu części.
Przykładowo, jeżeli spadkodawca ma tylko syna i córkę (małżonek nie dożyło otwarcia spadku), to nawet, gdy w testamencie zapisze wszystko córce, to syn dalej będzie mógł żądać od córki 1/2 należnej mu części. Załóżmy, że majątek wynosi 1 000 000 zł. W tej sytuacji, mimo, że ojciec zapisał córce cały majątek (1 000 000 zł), to i tak brat może od niej żądać 250 000 zł, czyli 1/4 spadku. Według ustawy bowiem każde z nich powinno otrzymać po 1/2 spadku, ale skoro ojciec zapisał wszystko córce, syn może żądać tylko połowy należnego mu udziału wg ustawy.
Jak zatem uniknąć zachowku?
Zanim przejdę do opisu sytuacji, w których nie trzeba płacić zachowku, wyjaśnię jeszcze co bierze się pod uwagę przy obliczaniu wartości zachowku. Jest to wszystko to, co uprawniony do zachowku otrzymał ze spadku, a także wszystkie wartościowe darowizny uzyskane od spadkodawcy za życia.
Jeżeli zatem, wracając do poprzedniego przykładu, syn otrzymałby za życia od ojca samochód o wartości 100 000 zł, to mógł żądać jedynie 150 000 zł tytułem zachowku, bowiem pozostałe 100 000 zł otrzymał niejako “wcześniej” za życia.
Zatem, jeżeli spadkodawca chce uniknąć sporów o zachowek wśród swoich spadkobierców, może:
- W testamencie wskazać dowody na realizację darowizn (np. wskazując, że za życia przekazał synowi samochód, który był darowizną);
- Zawrzeć ze spadkobiercą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia lub o zrzeczeniu się zachowka. Można np. przekazać spadkobiercy darowiznę za życia i jednocześnie zawrzeć z nim umowę, iż nie będzie już rościł sobie praw do majątku, tj. albo nie będzie dziedziczył wcale, albo nie będzie miał możliwości żądania zachowku od pozostałych spadkobierców;
- Zawrzeć umowę dożywocia (umowa ta polega na tym, iż spadkobierca zobowiązuje się opiekować spadkodawcą do dnia śmierci w zamian za własność nieruchomości; w takim przypadku pozostali spadkobiercy nie mogą żądać zachowku z tytułu uzyskania tej nieruchomości na własność);
- Wydziedziczyć spadkobiercę w testamencie (należy jednak w testamencie wskazać konkretny powód z ustawy; trzeba również pamiętać, że spadek “przechodzi” wtedy na zstępnych wydziedziczonego; w praktyce bardzo często przyczyna wydziedziczenia jest podważana i obalana w sądzie).
Podsumowując rozważania o zachowku należy z pewnością stwierdzić, że:
- rozporządzenie majątkiem za życia w formie darowizn nie rozwiązuje problemu zachowku, a jeszcze go potęguje;
- najlepszą formą zabezpieczenia przed dochodzeniem zachowku jest umowa dożywocia, ewentualnie zawarcie umowy o zrzeczeniu się zachowku. Bowiem zarówno w przypadku darowizn lub wydziedziczenia, pozostali spadkobiercy bardzo często w praktyce starają się przed sądem zakwestionować te fakty.
Przeczytaj: Stwierdzenie nabycia spadku po kilku spadkodawcach
Planowanie spadkowe a scheda spadkowa
Scheda spadkowa to zasady, które zobowiązują małżonka i dzieci, aby dzieląc między sobą spadek, wzięły pod uwagę otrzymane od spadkodawcy darowizny.
Przykład:
Spadkodawca ma dwoje dzieci (syna oraz córkę) i małżonkę. W skład spadku wchodzi dom o wartości 500 000 zł. Syn otrzymał jednak od spadkodawcy darowiznę – samochód o wartości 100 000 zł. Spadkobiercy dziedziczą po 1/3. Zgodnie z zasadami schedy spadkowej, do wartości spadku, doliczyć należy wartość darowizn, łącznie: 600 000 zł. Tę kwotę dzielimy na 3, zatem każdy ze spadkobierców powinien otrzymać po 200 000 zł. Syn otrzymał jednakże samochód o wartości 100 000 zł za życia. Ze spadku zatem otrzyma on już tylko pozostałe 100 000 zł, a matka i córka po 200 000 zł.
Schedę spadkową można jednak wyłączyć na 2 sposoby:
- W umowie darowizny można wskazać, że darowizna jest zwolniona ze schedy spadkowej.
- Wystarczy sporządzić testament (wtedy przepisy o schedzie spadkowej nie obowiązują).
Gdyby w powyższym przykładzie spadkodawca wyłączył darowiznę ze schedy spadkowej lub sporządził testament, każdy ze spadkobierców otrzymałby po 1/3 spadku, czyli 166 66,66 zł. Nawet, pomimo otrzymania przez syna auta za życia.
Schedy spadkowej nie można jednak mylić z zachowkiem! Wyłączenie darowizny ze schedy spadkowej nie wyklucza żądania zachowku od tej darowizny.
Więcej na temat planowania spadkowego możesz dowiedzieć się z nagrania mojego szkolenia online dla przedsiębiorców:
Przeczytaj także:
