Gospodarstwo rolne, a zachowek. W dzisiejszym artykule postaram się odpowiedzieć na pytania związane z ustalaniem zachowku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne. Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych zawarte zostały w tytule X Księgi Czwartej Kodeksu cywilnego ? Spadki (art. 1058 i nast. Kodeksu cywilnego). Na początku wyjaśnię jednak, kiedy przepisy te mają zastosowanie.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r.
Zasadniczo przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych stosowane są przepisy ogólne dotyczące dziedziczenia zawarte w art. 931 ? 940 Kodeksu cywilnego, ze zmianami wynikającymi z tytułu X. Jednakże, w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. (sygn. akt P 4/99), w którym stwierdzono niekonstytucyjność niektórych przepisów zawartych w tytule X, sposób dziedziczenia gospodarstwa rolnego wynikać będzie z daty otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Wyrok zaczął obowiązywać od 14 lutego 2001 r. W przypadku spadków otwartych przed tą datą, dziedziczenie odbywało się zgodnie ze zmianami zawartymi w tytule X. Opowiem o nich poniżej.
Dziedziczenie przed 14 lutym 2001 r.
W przypadku dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 hektar, stosuje się przepisy ogólne dotyczące spadków ze zmianami wynikającymi z przepisów powyższego tytułu.
Jakie przesłanki należało spełnić przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych?
Spadkobiercy dziedziczą ustawowo gospodarstwo rolne w przypadku spełnienia jednej z poniższych przesłanek:
1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej,
2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej,
3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół,
4) są trwale niezdolni do pracy.
Szczegółowe zasady związane z przygotowaniem zawodowym, pobieraniem nauki zawodu i zasad stwierdzania trwałej niezdolności do pracy zawarte zostały w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych z dnia 12 grudnia 1990 roku (Dz. U. Nr 89, poz. 519).
W przypadku wnuków spełniających kryteria wskazane w pkt 1) i 2), będą dziedziczyć gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą dziedziczyć gospodarstwa z powodu braku spełnienia powyższych przesłanek. Powyższa zasada jest stosowana również do dalszych zstępnych.
Rodzeństwo spadkodawcy spełniające warunki wskazane w pkt 1) i 2) dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy zstępni spadkodawcy nie mogą dziedziczyć gospodarstwa z powodu braku spełnienia powyższych przesłanek (oraz odpowiednio braku spełnienia przesłanek przez wnuków spadkodawcy). Dzieci rodzeństwa spełniające kryteria wskazane w pkt 1) i 2) będą dziedziczyć gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą dziedziczyć z powodu braku spełniania powyższych przesłanek. Taką zasadę stosujemy również do dalszych zstępnych.
Jeżeli małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych.
Dział spadku a gospodarstwo rolne
Gdy gospodarstwo rolne wchodzi w skład spadku, stosujemy odpowiednio przepisy o podziale gospodarstw rolnych przy zniesieniu współwłasności. Jeżeli w skład spadku wchodzą również inne przedmioty majątkowe, udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku.
Pamiętaj!
Od chwili działu spadku odpowiedzialność za długi spadkowe związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego ponosił spadkobierca. Ten któremu to gospodarstwo przypadło oraz spadkobiercy otrzymujący od niego spłaty. Spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność w stosunku do wartości otrzymanego udziału. Za inne długi spadkowe ponoszą odpowiedzialność wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych.
Przeczytaj także: Zachowek, a testament, darowizna i dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie wkładu gruntowego w spółdzielni
Przepisy przytoczonego tytułu stosuje się odpowiednio, gdy do spadku należy wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Z tą zmianą, że należący do spadku wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dziedziczą ci spośród spadkobierców, którzy są:
- członkami tej spółdzielni,
- małoletni lub pobierają naukę zawodu uczęszczają do szkół,
- trwale niezdolni do pracy.
Gdy brak jest spadkobierców spełniających te kryteria wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dziedziczą również spadkobiercy, którzy pracują w gospodarstwie rolnym spółdzielni albo w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku zostaną członkami tej spółdzielni. Dotyczy to również działki przyzagrodowej i siedliskowej, jeżeli należą one do spadku.
Dziedziczenie gospodarstw rolnych od 14 lutego 2011 r.
Po 14 lutym 2001 r. dziedziczenie gospodarstw i wkładów gruntowych w spółdzielni odbywa się na zasadach ogólnych, bez stosowania przepisów wynikających z tytułu X. Spadkobiercy nie muszą już spełniać wcześniej wskazanych wymagań przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych.
W jaki sposób następuje ustalenie zachowku?
Gdy do spadku należy gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku następuje z uwzględnieniem przepisów zawartych w tytule X Księgi Czwartej Kodeksu cywilnego ? Spadki oraz odpowiednio art. 216 Kodeksu cywilnego. Zasady te stosowane są również w sytuacji, gdy do spadku należy również część gospodarstwa rolnego.
Uprawnieni do wystąpienia z roszczeniem o zachowek będą zatem spadkobiercy spełniający wyżej wskazane przesłanki przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych. A także według reguł ogólnych wskazanych w Księdze Czwartej Kodeksu cywilnego. Ponadto, zastosowanie będzie miał art. 216 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym wysokość przysługujących współwłaścicielom spłat z gospodarstwa rolnego ustala stosownie do ich zgodnego porozumienia. W przypadku braku porozumienia, spłaty mogą zostać obniżone przy uwzględnieniu typu, wielkości i stanu gospodarstwa rolnego. A także sytuacji osobistej i majątkowej współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.
Gospodarstwo rolne, a zachowek – dodatkowo
Oprócz obniżenia spłat, istnieje również możliwość rozłożenia ich na raty lub odroczenia terminu zapłaty. Powyższych zasad nie stosuje się do spłat na rzecz małżonka w razie zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego. Stosownie do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego należy do wspólnego majątku małżonków.
Odpowiednie zastosowanie tych przepisów do zachowku oznacza, że strony (uprawniony do zachowku i zobowiązany) mogą zawrzeć porozumienie. Porozumienie dotyczy spłaty tego zachowku, rozłożenia go na raty czy też odroczenia terminu płatności. Jeżeli strony nie dojdą do porozumienia, może nastąpić odpowiednie jego obniżenie. Biorąc pod uwagę typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego oraz sytuację osobistą i majątkową stron. Podobnie jak wskazałem wcześniej, mimo obniżenia istnieje również możliwość rozłożenia na raty lub odroczenia terminu płatności.
Przy obliczaniu substratu zachowku (wartości, na podstawie której będzie obliczany zachowek ? tzw. czysta wartość spadku oraz wartość darowizn i zapisów windykacyjnych) bierze się pod uwagę wartość gospodarstwa rolnego oraz dokonanych z niego darowizn.
Warto podkreślić, że powyższy przepis dotyczący ustalenia zachowku przy spadku obejmującym gospodarstwo. Został on uznany we wcześniej przywołanym wyroku za zgodny z Konstytucją i znajduje zastosowanie również do spadków otwartych od 14.02.2001. W doktrynie wskazuje się jednak, iż biorąc pod uwagę uznanie przez Trybunał przepisów w zakresie dziedziczenia gospodarstwa za niezgodne z Konstytucją, zachowek od spadku otwartego po 14 lutym 2001 r. oblicza się jak zachowek na zasadach ogólnych, z możliwością dokonania jego obniżenia.
W jaki sposób można uniknąć powództwa o zachowek?
Podobnie jak to wygląda przy zachowku ustalanym na zasadach ogólnych. Przykładowo, możliwe jest zawarcie umowy dożywocia. Na podstawie której nabywca otrzymuje własność gospodarstwa w zamian za zapewnienie przyszłemu spadkodawcy dożywotniej pomocy, utrzymania i opieki.
Po drugie zachowek nie będzie przysługiwał również przy przekazaniu gospodarstwa rolnego w zamian za rentę czy emeryturę. W tym zakresie istniej bogate orzecznictwo potwierdzające słuszność ochrony spadkobiercy, który otrzymał gospodarstwo rolne. Od np.: swojego ojca w zamian za to, że jego ojciec przeszedł na rentę.
Istotne natomiast znaczenie dla tej umowy ma to, że przekazujący zapewnia sobie świadczenia emerytalne lub rentowe ze środków państwowych. A także korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarczych. Gospodarstwo przejmuje osoba zdolna do osiągania lepszych efektów gospodarowania, przez co umowa spełnia cel gospodarczy i społeczny. Nie może zatem dojść do odwołania umowy przekazania z powodów leżących u podstaw odwołania darowizny. Umowa przekazania gospodarstwa jest nieodwracalna. Jej cel obejmuje z jednej strony zabezpieczenie rolnikom bytu na starość, a z drugiej, unowocześnienie metod gospodarowania.
Gospodarstwo rolne a zachowek – konsekwencje
Konsekwencją przyjęcia, że umowa przekazania nie jest darowizną i nie mają do niej zastosowania przepisy kodeksu cywilnego regulujące umowę darowizny, jest również brak możliwości zastosowania przyjętej w art. 993 i 994 k.c. regulacji odnoszącej się do kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku. Należy bowiem podkreślić, że użyte w art. 993 k.c. pojęcie darowizny odnosi się do umowy uregulowanej w art. 888 k.c., którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku, jeśli nie dotyczy bezpłatnych przysporzeń objętych art. 889 k.c.
W praktyce niestety często spotykam się ze zwykłymi umowami darowizny gospodarstwa rolnego sporządzonymi w formie aktu notarialnego. Klienci wskazują wówczas, że byli przekonani, że taka umowa darowizny też uchroni przed zapłatą zachowku. A niestety tak nie jest. Tylko umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za rentę czy emeryturę chroni spadkobiercę przed zachowkiem z tego gospodarstwa.
Jeśli masz wątpliwości czy zawarta z Tobą umowa chroni Ciebie przed zapłatą zachowku zapraszam na spotkanie. Celem spotkania będzie sprawdzenie zapisów zawartych w tej umowie.
Przeczytaj także:
Planowanie spadkowe – jak prawidłowo rozporządzić majątkiem?
